De kanunniken, heren van de kerk
Zo nu en dan neem ik familie, vrienden en andere belangstellenden mee op een stadswandeling door de oude binnenstad van Utrecht. Ter voorbereiding verdiep ik me graag in de geschiedenis van de stad, en telkens weer ontdek ik nieuwe verhalen die de identiteit van Utrecht en haar inwoners hebben gevormd.
Tijdens mijn tochten door de stad valt het me steeds op hoeveel kerken Utrecht rijk is. Niet alleen het aantal is indrukwekkend, maar ook de omvang en pracht van deze gebouwen. De gotische Domkerk is natuurlijk het meest sprekende voorbeeld, maar ook de Sint-Pieterskerk en de Janskerk dragen bij aan het historische karakter van de stad. Dit waren kapittelkerken, in beheer van de kanunniken die een cruciale rol speelden in zowel het kerkelijke als het bestuurlijke leven van Utrecht. Naast het Domkapittel waren er ook de kapittels van Sint-Pieter, Sint-Jan, Sint-Marie en Sint-Salvator (Oudmunster). Zij vormden het ‘Kerkenkruis van Utrecht’. Er wordt beweerd dat dit in de 11e eeuw op wens van bisschop Bernold bewust zo is gebouwd. Echter, historici menen dat het puur toeval was en dat de Sint-Salvator hier niet bij hoorde, terwijl de Sint-Paulusabdij, op de plek van het huidige Utrechts Archief, er juist wel deel van uitmaakte.
De vijf kapittelkerken van Utrecht
Sint-Maartenskathedraal (Domkerk)
De Domkerk was de belangrijkste kerk van Utrecht en gewijd aan Sint-Maarten. Ze hoorde bij het machtige Domkapittel, dat verantwoordelijk was voor de verkiezing van de bisschop. De bouw begon in 1254 als gotische kathedraal, op de oude fundamenten van de romaanse Domkerk. De stadsbrand van 1253 was één van de aanleidingen om de romaanse Dom te vervangen door een gotische kerk. Na de verwoestende storm ‘Het Schrickelik Tempeest’, van 1674 bleef slechts het koor en de iconische Domtoren overeind.
Sint-Pieterskerk
Sint Pieterskerk met de Kapittelzaal.
Gesticht in 1048 door bisschop Bernold, werd deze romaanse kerk gewijd aan Sint-Pieter. Het Sint-Pieterskapittel was na de Dom het invloedrijkste kapittel van Utrecht. De kerk heeft een robuuste, massieve uitstraling met dikke muren en kleine vensters, typerend voor de Romaanse bouwstijl. In 1674 stortte een deel van de toren in door de storm.
Sint-Janskerk
Ook gesticht door bisschop Bernold in de 11e eeuw en gewijd aan Sint-Jan de Doper. Deze kerk behoorde tot het Sint-Janskapittel en ligt aan het huidige Janskerkhof. In de 14e eeuw zou een noordelijke toren zijn ingestort, en ook deze kerk liep schade op door de storm van 1674. Tegenwoordig is ze in gebruik als protestantse kerk.
Sint-Mariekerk
Deze 11e-eeuwse kerk, gewijd aan Maria, hoorde bij het Sint-Mariekapittel, dat sterke banden had met het keizerlijke hof. Ooit was dit een imposante romaanse kerk met later gotische toevoegingen. Na de aansluiting van Utrecht bij de Republiek der Zeven Provinciën in de 17e eeuw werd de kerk gesloopt, waarvan alleen de pandhof aan de Mariaplaats en enkele muurfragmenten nog resteren.
Sint-Salvatorkerk (Oudmunster)
De oudste van de vijf kapittelkerken, gesticht vóór 695 en gewijd aan Jezus de Verlosser (Salvator). De kerk lag ten westen van de Dom en werd rond 700 gebouwd door de missionaris Willibrord binnen het Romeinse castellum op het Domplein. Dit markeerde het begin van Utrecht als christelijk centrum. Na de Reformatie werd de kerk afgebroken.
Kanunniken: de kapittelheren met macht
Kanunniken waren geestelijken die deel uitmaakten van een kapittel en zowel religieuze als bestuurlijke taken vervulden. Het woord kanunnik is afgeleid van het christelijk Latijnse canonicus, verwijzend naar iemand die de canonieke getijden, de dagelijkse gebeden bidt. Oorspronkelijk leefden ze volgens kloosterregels, maar later kregen ze meer vrijheid en bewoonden ze vaak huizen rondom hun kapittelkerk, in zogenaamde immuniteiten, gebieden die buiten het stadsrecht vielen.
Hun invloed reikte verder dan de kerk. De kanunniken voerden niet alleen missen en liturgieën uit, maar hadden ook politieke en economische macht. Tot de 16e eeuw waren ze medeverantwoordelijk voor de verkiezing van de bisschop en beheerden ze grote stukken land, scholen en bibliotheken. Ze vergaarden inkomsten via pachten, giften en tienden, een middeleeuwse belasting waarbij een tiende deel van de opbrengst van landbouw of vee aan de kerk werd afgedragen.
Prominente Kanunniken
Door de eeuwen heen waren er veel invloedrijke kanunniken in Utrecht. Hier een aantal markante personen.
- Geert Grote (1340-1384): Grondlegger van de ‘Moderne Devotie’. In 1371 werd hij kanunnik van de Dom en schreef hij Contra turrim Traiectensem, waarin hij kritiek uitte op de bouw van de Domtoren. Hij vond het geldverspilling. Dit kon beter aan armenzorg worden besteed.
- Jan van Arkel (1314-1378): Bisschop van Utrecht (1342-1364), bekend om zijn diplomatieke en militaire inspanningen ter versterking van het bisdom. Zijn relatie met de kapittels was gespannen, vooral door conflicten over kerkelijke autonomie.
- Jan Romaer (14e eeuw): Kanunnik van het Sint-Pieterskapittel, betrokken bij vastgoedtransacties in Utrecht. Dit toont aan hoe kanunniken niet alleen religieuze, maar ook economische invloed hadden in de stad.
Een fotogenieke kanunnik
Een bijzonder eerbetoon aan een kanunnik is te vinden in de Pandhof van de Dom, een bronzen beeld van Hugo Wstinc, een 14e-eeuwse rechtsgeleerde en kanunnik. Hij stelde in 1342 het ‘Rechtboek van de Dom’ samen, waarin hij de gebruiken en rechten van het Domkapittel vastlegde. Dit beeldje is vervaardigd door de gebroeders Brom en geschonken door de gemeente Utrecht aan de Universiteit. Het is een geliefd object voor fotografen.
Het is niet alleen een prachtig en fotogeniek kunstwerk, maar biedt ook voor de fotograaf een mooie oefening om verschillende scherptediepten te testen. Toch kom ik hier niet alleen om te fotograferen. Ik zoek er de rust, de energie van eeuwen geschiedenis die in de stenen blijven hangen. In het Pandhof van de Dom ademt alles tijd en stilte.
Liefde voor geschiedenis
Tussen gotische muren oud en stil,
waar de geschiedenis zich ontvouwt in steen en kil,
fluisterende gebeeldhouwde stenen van dagen her,
van gebeden zacht en fluisteren, door de eeuwen heen.
Fontein speelt met de zon en schaduwt schitteringen,
een schrijvende hand in een bronzen boek,
heel stil, en toch een stem die spreekt,
waar de wind door bogen tocht.
Hier ademt rust, hier zingt het groen,
mijn hof van stilte, om in te vertoeven,
waar wie goed luistert en zachtjes hoort,
de wind draagt Utrechts verleden voort.
André Brockbernd © 2025
Bronnen:
Het Utrechts Archief
https://hetutrechtsarchief.nl/
Erfgoed Utrecht
https://erfgoed.utrecht.nl/de-bouw-van-de-domtoren
Vereniging Oud Utrecht
https://oud-utrecht.nl/component/finder/search?q=kanunniken&Itemid=101
Wikipedia
https://nl.wikipedia.org/wiki/Seculiere_kanunnik
Bouw van Utrecht
https://www.bouwgeschiedenisutrecht.nl/project/salvatorkerk/
Schilderij Sint Pieterskerk
Door: H, van Oort, tekenaar/schilder – vervaardigd 1824
Het Utrechts Archief Catalogusnummer: 35954
Fotografie
door: André Brockbernd
